Wody powierzchniowe i podziemne

Wody powierzchniowe są elementem środowiska o szczególnym znaczeniu dla ekosystemu i działalności człowieka. Pod względem hydrograficznym gmina Białobrzegi leży w dorzeczu dolnego Wisłoka. Wypływa on z północnych stoków masywu Komańczy w Beskidzie Niskim, na południe od wsi Wisłok Wielki. Rzeka ma 228 kilometrów długości, powierzchnia jej dorzecza wynosi 3541 km2. Na terenie gminy leży dolny odcinek Wisłoka o długości ok. 16 kilometrów. Przez Białobrzegi i okoliczne wsie Wisłok płynie spokojnie, ma tu charakter rzeki nizinnej o średnim spadku 0,46  i korycie krętym, tworzącym liczne zakola i meandry.

Rzeka Wisłok

Nazwa rzeki, według językoznawców, pochodzi od praindoeuropejskiego rdzenia veis (vis), używanego w wielu językach na określenie substancji płynącej. Od tego samego rdzenia pochodzi polski czasownik „wić się”, często używany w stosunku do rzek, strumyków. Nazwa (podobnie jak Wisła, Wisłoka) jest prawdopodobnie pozostałością po Celtach, którzy przebywali na tych terenach w początku naszej ery. W źródłach pisanych nazwa ta pojawia się po raz pierwszy w 1341 roku zapisana w postaci Wyszlok. W latach późniejszych występuje jako: Vyslok, Wysslok, Wyslok.

Wisłok jest rzeką o zasilaniu gruntowo-deszczowo-śnieżnym. Zasilanie gruntowe dominuje w okresie zimowym, wiosną przeważa zasilanie śnieżne a latem deszczowe. Wezbrania wód występują wiosną i latem. Wiosenne są długotrwałe, związane z topnieniem śniegów. Wezbrania letnie występują po intensywnych opadach. Są one gwałtowne, ale krótkotrwałe. W dolnym biegu Wisłok charakteryzuje się dużą zmiennością przepływów i stanów wody. Największe przepływy rejestrowano zazwyczaj w marcu, kwietniu, czerwcu i lipcu. Najniższe występują w jesieni i na początku zimy. Znaczna jest zmienność tych przepływów. Waha się od 2,5 m3/s w 1961 roku do 1000 m3/s w 1966 na punkcie pomiarowym w Tryńczy. Średnie roczne przepływy wynoszą 19,7 m3/s w Rzeszowie i 29,9 m3/s w Tryńczy. Taka rozpiętość przepływów świadczy o dużym zagrożeniu powodziowym i znacznym potencjale rzeki, która wyładowuje energię niszcząc koryto. Po każdym większym wezbraniu w różnych miejscach pojawiają się „oberwane” brzegi w innych tworzą się płycizny i wyspy.

Zagrożenie powodziowe zawsze towarzyszyło mieszkańcom doliny Wisłoka. Jedna z największych katastrof spowodowanych przez Wisłok miała miejsce na początku XVIII wieku. W latach 1731-1736 rzeka wielokrotnie występowała z brzegów. O spustoszeniach, jakie wówczas czyniła, czytamy wielokrotnie w wiejskich księgach sądowych np. wsi Palikówka, gdzie chłopi skarżą się, że „woda precz pola palikowskie zrujnowała”. Proszą przy tej okazji o zmniejszenie pańszczyzny. W rejonie tej wsi przetrwała opowieść o zimie tak mroźnej, że woda w Wisłoku do samego dna zamarzła. Potem zaś, wiosna przyszła tak nagle, że z gór zeszły ogromne masy wody i popłynęły nie korytem, lecz po lodzie, rozlewając się szeroko po okolicy. Wtedy wypłukały nowe koryto, około 7 km na północ od poprzedniego. Stare koryto istnieje do dzisiaj, nazywane Starym Wisłokiem.

W XX stuleciu Wisłok wylewał wielokrotnie. Do największych należała powódź z 1934 roku. Przepływ poniżej Rzeszowa osiągnął wtedy najwyższą z zanotowanych dotąd wartości 1100 m3/s. W kronice szkoły w Korniaktowie zachował się następujący zapis: „w 1934 w sierpniu na skutek kilkudniowego deszczu wyrządziła [ powódź] i w Korniaktowie wiele szkód. Woda sięgała aż do szkoły. Ludność nadbrzeżną ewakuowano – tak, że ofiar w ludziach nie było. Natomiast wiele plonów zabrała woda a także nadwyrężyła wiele domostw. Wielu ludzi pozostało bez środków do życia”.
Podobne rozmiary miała powódź z kwietnia 1952 r. spowodowana intensywnymi opadami deszczu i roztopami. Stan wody w Tryńczy osiągnął wtedy 600 cm a przepływ 1000 m3/s.

W 1980 r. w ciągu czerwca i lipca spadło 342 mm deszczu (ponad połowa wartości rocznej). Spowodowało to trwające do sierpnia wezbranie, podczas którego fala powodziowa osiągnęła w Tryńczy wysokość 659 cm a przepływ 628 m3/s. Powodzie w latach 90-tych miały już mniejszą skalę.
Dopływy Wisłoka na terenie gminy znacznie ustępują mu wielkością. Są to Sawa i Kosinka po prawej stronie, z lewej strony wpływa Płytnica. Rzekę zasila także kilka bezimiennych potoków. Dopływy te nie były objęte badaniami hydrograficznymi, toteż trudno podać ich dokładną charakterystykę. Podobnie jak Wisłok, najwyższe stany wód i przepływy mają w czasie wiosennych roztopów i intensywnych opadów letnich. W takich sytuacjach powodują lokalne podtopienia.

Wisłok odgrywał ważną rolę w historii tych ziem. Był granicą, która dzieliła plemiona i narody. Był także wodnym traktem łączącym region z dalszymi krainami. Pierwsze informacje o spławności Wisłoka pochodzą z 1447 roku. Wtedy to, na zjeździe w Piotrkowie, podjęto uchwałę o wolności żeglugi. Wśród rzek, których dotyczyła wymieniono i Wisłok.

W 1589 r. ustawa sejmowa potwierdziła spławność Wisłoka od Rzeszowa po ujście do Sanu, zakazując budowy w jego korycie urządzeń utrudniających żeglugę a więc jazów, młynów i tam. Oczyszczono zagrażające żegludze miejsca, zbudowano „pale” – porty rzeczne, gdzie na szkuty ładowano towary. Umieszczono je na rzeszowskim Staromieściu, w Palikówce, Tryńczy. Dla majętności łańcuckiej pal umieszczono między Czarną a Białobrzegami. Spław był wynikiem intensyfikacji gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i zwiększonej eksploatacji lasów. Spławiano drewno, zboże, mąkę i potaż - popiół drzewny stosowany wówczas jako nawóz. Do spławiania towarów używano statków różnej wielkości, najczęściej szkut – bezpokładowych statków żaglowo-wiosłowych o wysoko wzniesionym dziobie i pionowej rufie. Prawidłowo eksploatowana mogła służyć do 10 lat zabierając jednorazowo około 1500 korcy zboża. Załogę stanowiło około 20 ludzi. Pływały również po Wisłoku statki mniejsze. Najmniejszym był galar - płaskodenny, wyposażony w drąg do sterowania, mógł zabierać nawet do 400 korcy zboża. Obsługiwany był przez 8 flisaków. Brak możliwości powrotu w górę rzeki powodował, że po dotarciu do Gdańska galary były sprzedawane na opał.

Wisłok był jednak trudny do ujarzmienia. Często zmieniał swoje koryto a spław był ciężkim i niebezpiecznym zajęciem, nie tylko z powodu charakteru rzeki, ale i kłopotów, jakie sprawiał sąsiadom Stadnicki - Diabeł Łańcucki. Trudności te spowodowały, że już w 1609 r. Mikołaj Spytek Ligęza z Rzeszowa starał się o spichlerz w Nowym Mieście pod Leżajskiem. Wkrótce znaczenie Wisłoka jako drogi wodnej spadło, chociaż aż do XVIII wieku był rzeką spławną a spław drewna utrzymał się aż do początku XX wieku. Kloce drewna odmiennie od innych towarów spławiano w tratwach. Transport ten, tani i opłacalny stosowany był od dawna, jednak dopiero z początku XX wieku zachowały się dokumenty pozwalające poznać jego organizację. W 1911 roku Ordynacja Łańcucka uzyskała koncesję na urządzenie „składów drewna i placów do ładowania drewna i zbijania tratew nad brzegiem rzeki Wisłok w gminach katastralnych Dąbrówki, Białobrzegi i Medynia Łańcucka”. Ostatni spław drewna odbył się w marcu 1914 roku.

W latach 90-tych w Ulanowie odrodziły się flisackie tradycje. Odtworzono cech flisaków a w dniu św. Barbary, patronki górników i flisaków odbywają się główne uroczystości cechowe.

Wisłok łączył i dzielił, nie był jednak przeszkodą nie do przebycia. Komunikację między jego brzegami umożliwiały brody, promy i mosty. Brody funkcjonowały tylko przy niskim stanie wody. Przy wyższych trzeba było często nadłożyć drogi i korzystać z przeprawy promowej. Źródła nie pozwalają ustalić, kiedy promy pojawiły się na Wisłoku. Zachowane w korniaktowskiej tradycji opowiadanie o przewoźniku Lisie pozwala umieścić istnienie tego środka transportu na przełomie XVI i XVII wieku. Dokładne informacje pochodzą dopiero od drugiej połowy XIX wieku. W tym okresie działały promy w Białobrzegach, Korniaktowie i Budach Łańcuckich. Ustawa z 18 sierpnia 1866 roku uważała mosty, przewozy i budowy sztuczne za część drogi, na której się znajdują, nakładając tym samym na gminę obowiązek troski o ich stan. Dwór miał tylko dostarczać drewna. A wydatki na utrzymanie przewozu były niemałe. W Budach Łańcuckich w 1901 roku na zakup liny stalowej, naprawę promu, krypę rzeczną, budowę domku dla przewoźników i niezbędny remont dojazdów wydano 600 koron. Ustawa określała także niezbędne wymogi od wymiarów promu, jego zanurzenia, przez średnicę liny i wysokość jej zawieszenia, po wymiary i sposób mocowania słupów do jej podtrzymywania. Mimo tych szczegółowych przepisów, stan techniczny promów w owym czasie pozostawiał wiele do życzenia. Pismo starostwa powiatowego w Łańcucie z 1895 roku informuje o stanie promu białobrzeskiego tak złym, " że podróżni są w niebezpieczeństwie utraty życia i mienia, albo co najmniej narażenia bydła pociągowego na kalectwo". Zły stan techniczny nie był jedyną niedogodnością żeglugi promowej. Była ona w dużym stopniu zależna także od stanu wód, pogody zimą. Mimo to długo pozostawała głównym środkiem łączności między brzegami Wisłoka. W 1939 roku na odcinku od ujścia do Sanu do Czarnej funkcjonowało 7 promów, w tym w Budach Łańcuckich, Korniaktowie i Białobrzegach. Żelbetonowy most na rzece Wisłok w Białobrzegach
Wiosną 1942 roku zbudowano nowy prom w Budach Łańcuckich a po zakończeniu wojny w Białobrzegach. Prom w Budach działał do 1987 a w Korniaktowie do 1996 roku.

Brzegi Wisłoka spinano także mostami. Pierwsza informacja o moście w Rzeszowie pochodzi z 1354 roku, przed 1400 powstał most między Tryńczą a Dębnem a dokument z 1509 roku wspomina o mostowym na Wisłoku. Mosty te powstawały na traktach o dużym znaczeniu, na terenie gminy pojawiły się znacznie później. Pierwszy most zbudowano w Białobrzegach w czasie II wojny światowej. Była to drewniana konstrukcja wzniesiona przez Niemców w 1940 roku. Wiosną 1941 roku most został zerwany przez spływającą krę. W 1962 roku powstał w Białobrzegach nowy most o konstrukcji stalowo-drewnianej. W 1987 roku przybył w gminie kolejny, stalowo-drewniany, w Budach Łańcuckich.

Stawy

Charakterystycznym elementem hydrografii gminy są zlokalizowane w Korniaktowie stawy. Funkcjonujące tu Gospodarstwo Rybackie składa się z 12 zbiorników o łącznej powierzchni 30 ha. Powstały w latach 1903-1908 z inicjatywy hrabiego Potockiego, właściciela tych ziem. Teren był tu grząski, podmokły, wykopanie stawów stało się najlepszym sposobem jego zagospodarowania. Zmodernizowane w latach 80 - tych, wraz z otaczającym je lasem należą do najciekawszych obiektów przyrodniczych w gminie.

W pobliżu stawów znajduje się kilka obszarów podmokłych, porośniętych olsem, roślinnością torfowiskową i bagienną.

Wody podziemne

Obok wód powierzchniowych ważną rolę w działalności ekonomicznej i życiu codziennym odgrywają wody podziemne. O ich zasobach także decydują warunki geologiczne. Wody podziemne dzielą się na glebowe, gruntowe i głębinowe. Wody glebowe występują płytko, w glebach, ulegają szybkiemu parowaniu i są zależne od opadów i wilgotności powietrza. Wody gruntowe występują na większych głębokościach i dzielą się na wody zaskórne i wody gruntowe właściwe. Na terenie gminy poziom wód zaskórnych jest zróżnicowany i waha się od 0,5-0,7 m w Korniaktowie Północnym do 1,6-3,5 metra w Białobrzegach prawych. Wody te zasilają warstwę przypowierzchniową gleby, roślinność a na terenach obniżonych tworzą mokradła. Ich zmienny poziom zależny jest od opadów.

Zawierają znaczną ilość składników mineralnych, głównie związków żelaza. Wody gruntowe właściwe występują na głębokościach od 4,5 metra w prawych Białobrzegach do 10 metrów w Korniaktowie Północnym. Poziom ten jest podstawą funkcjonowania gminnych wodociągów i zaopatrzenia ludności w wodę. Jego zasobność jest znaczna i w pełni pokrywa zapotrzebowanie mieszkańców. Wody głębinowe, leżące w pokładach trzeciorzędowych, nie mają znaczenia w gospodarce wodnej gminy. Są rozmieszczone nieregularnie, tylko w piaszczystych przewarstwieniach wśród iłów. Jest to poziom mało wydajny o słabej odnawialności.