Ukształtowanie terenu

Ukształtowanie terenu jest wynikiem budowy i przeszłości geologicznej. Ten element środowiska wywiera wyraźny wpływ nie tylko na krajobraz, ale także na gospodarczą działalność człowieka. Na obszarze gminy ukształtowanie jest bardzo zróżnicowane. Charakterystyczną cechą jest wyraźna różnica między południową i północną częścią. Na południu dominują tereny płaskie, równinne, położone na wysokości około 180-190 m n.p.m. W lewobrzeżnej części formy ukształtowania są znacznie bardziej urozmaicone. Przeważają tu tereny faliste i pagórkowate o różnicach wysokości dochodzących do 30 m. Najwyższym wzniesieniem jest Księża Góra – 216 m n.p.m.

Genetycznie wszystkie formy rzeźby można podzielić na dwie grupy:

• pochodzenia fluwialnego - związane z działalnością rzek,
• pochodzenia glacjalnego - związane z działalnością lodowca.

Do pierwszej grupy należą formy występujące głównie w części południowej i na niewielkim obszarze na północy. Są to równiny akumulacyjne powstałe wskutek działalności Wisłoka. Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi tu około 185 m. Osią równin jest koryto tej rzeki o szerokości 20-50 m. Koryto jest głęboko wcięte w terasę zalewową o szerokości od kilkunastu do kilkudziesięciu m. Jest ona zbudowana z utworów piaszczysto-żwirowych, przykrytych madami ilastymi. Położone na niej pola uprawne popularnie nazywane są tu ispami. Wyższą terasę, nadzalewową, tworzą piaski i żwiry pokryte kilkumetrową warstwą mad gliniastych. Powierzchnia tej terasy, osiągająca 5 km szerokości, jest płaską równiną, w wielu miejscach wyraźnie oddzieloną od terasy zalewowej progiem dochodzącym do kilku metrów wysokości. Terasę urozmaicają liczne zagłębienia o podłużnym, często zaokrąglonym kształcie, zwane wisłoczkami lub smugami. Są to starorzecza Wisłoka pozbawione już wody, o różnych rozmiarach i stanie zachowania. Ich duża liczba wskazuje na częste zmiany koryta tej rzeki. Przekrój gleby po prawej stronie Wisłoka

Do grupy drugiej należą te formy ukształtowania, które swoje powstanie zawdzięczają bezpośrednio lub pośrednio lodowcowi. Występują one głównie w północnej części gminy. Najwyraźniej w krajobrazie zaznaczają się wydmy – wzgórza o półksiężycowatym kształcie, pokryte lasem. Zbudowane z żółtego piasku kwarcowego, najwyższe na środku, niższymi rogami skierowane są najczęściej na południe. Powstały w okresie zlodowacenia środkowopolskiego, gdy lodowiec znajdował się na wysokości Gór Świętokrzyskich. Ich twórcą był wiatr, który przenosił wywiewany z przedpola lodowca piasek. Osadzał się on wśród roślinności tundrowej porastającej wówczas nasze tereny, tworząc wydmy.

Znacznie starsze i niższe są moreny o kształcie podłużnych wałów biegnących w różnych kierunkach, najczęściej jednak ciągną się z zachodu na wschód. Formy te powstały w starszym okresie lodowcowym (krakowskim) w miejscu, gdzie lodowiec zatrzymał się na kilka tysiącleci. Topniejący lód uwalniał znajdujący się w jego wnętrzu i na powierzchni materiał skalny, który u podstawy lądolodu tworzył takie wzniesienia o podłużnym kształcie. Moreny zbudowane są ze zróżnicowanych osadów, od iłów przez piaski i żwiry po sporych rozmiarów otoczaki (głazy narzutowe). Materiał ten nie jest wysortowany, poszczególne rodzaje są wymieszane. Jako jedne z najstarszych form zachowały się w niewielu miejscach i w stanie silnie zerodowanym.

Bardzo charakterystyczny kształt mają drumliny. To także wzniesienia pochodzenia lodowcowego. Z jednej strony ich niemal płaski stok wznosi się łagodnie, by po osiągnięciu kulminacji przekształcić się w przeciwległe, strome zbocze. Powstawały one podczas ochłodzenia klimatu, gdy po dłuższym postoju lodowiec zasilony nową porcją lodu i śniegu ruszał dalej. Ruch do przodu powodował zdzieranie materiału morenowego i jego transport. Spychany i wprasowywany w podłoże tworzył łagodny stok po stronie, od której posuwał się lodowiec. Na granicy szczytu, pod wpływem grawitacji, spadał, tworząc stok stromy. Drumliny zbudowane są z materiału podobnego do tworzącego moreny – iłów, piasków, żwirów i otoczaków. Podobnie jak w morenach, materiał ten jest także wymieszany. Większość drumlinów uległa silnym przekształceniom pod wpływem działalności człowieka, jednak charakterystyczny kształt kilku z nich do dzisiaj rysuje się dosyć wyraźnie.

Moreny i drumliny są miejscami występowania skał (popularnie zwanych kamieniami) pochodzących ze znacznych odległości. Często spotyka się tu kwarcyty i krzemienie z Gór Świętokrzyskich. Wśród tych ostatnich można znaleźć słynne krzemienie pasiaste, poszukiwane w dawnych czasach jako surowiec do wyrobu narzędzi. W innych odmianach często występują ciekawe i dobrze zachowane skamieniałości. Typową skałą tych miejsc jest jednak odmiana granitu przez geologów określana nazwą „rapakiwi”. Nazwa wywodzi się z języka nordyckiego i oznacza „zgniły kamień”, co najlepiej charakteryzuje jego wygląd. Skała pochodzi z gór Półwyspu Skandynawskiego i stamtąd została rozwleczona przez lodowiec po znacznej części Europy. Jest znajdowana w miejscach, które w przeszłości znalazły się pod pokrywą lądolodu. Dla geologów jej występowanie jest wskaźnikiem zasięgu lodowca. Nierzadko występują tu także ciekawe okazy chalcedonów i agatów, minerałów zaliczanych do grupy kamieni półszlachetnych.
Osobliwością rzeźby terenu w okolicy są małe, bezodpływowe zagłębienia, w miejscowej gwarze określane nazwą tłoki. Często są podmokłe, nierzadko częściowo wypełnione wodą. Większość występuje na szczytach wzniesień lub w ich pobliżu na zboczach, na ilastym i słabo przepuszczalnym podłożu. Ich wiek i geneza do dzisiaj budzą spory wśród naukowców. Najbliższe prawdy wydaje się wyjaśnienie łączące ich powstanie z działalnością wiatru w czasie ostatniego zlodowacenia (ok. 10 tys. lat temu). Według tej koncepcji, wiatr wywiewał wówczas materiał ilasty ze szczytowych części wzniesień, powodując powstawanie zagłębień zwanych nieckami deflacyjnymi. Słaba przepuszczalność podłoża sprzyja zatrzymywaniu wody i tworzeniu się miejsc podmokłych oraz oczek wypełnionych wodą. Utwory te na terenie gminy Białobrzegi występują nielicznie, są za to dość częste na obszarze sąsiedniej gminy Żołynia.

W ostatnich stuleciach duży wpływ na ukształtowanie terenu wywierały czynniki antropogeniczne –związane z działalnością człowieka. Eksploatacja piasków, glin i żwirów w znacznym stopniu zmieniła naturalne formy.

Równie interesująca, jak ukształtowanie terenu, jest budowa geologiczna obszaru gminy. Układ warstw skalnych pozwala odtworzyć odległe w czasie dzieje tej ziemi. Poznanie tych warstw jest jednak znacznie utrudnione. Stosunkowo najłatwiej zbadać część powierzchniową przy okazji różnych wykopów czy na naturalnych osuwiskach. Badanie warstw leżących głębiej wymaga specjalistycznego sprzętu. Odbywa się przy okazji głębokich wierceń w poszukiwaniu ropy i gazu (prowadzono je w dolinie Wisłoka w latach 60-tych) czy badań sejsmicznych. Wiele informacji dostarcza analiza układu warstw skalnych na obszarach, gdzie starsze osady wychodzą na powierzchnię.
 

Pod względem geologicznym teren gminy leży w obrębie Zapadliska Przedkarpackiego. Jest to obniżenie tektoniczne utworzone w trzeciorzędzie. Dno zapadliska stanowią skały prekambryjskie (sprzed 600 milionów lat) oraz nieliczne fragmenty skał paleozoicznych i mezozoicznych. Tworzą one pierwotną, przedtrzeciorzędową powierzchnię o urozmaiconym ukształtowaniu. Różnice wysokości dochodziły wówczas do kilkuset metrów, co świadczy o górzystym charakterze okolicy. Dokumentują to głębokie wiercenia stwierdzające strop utworów prekambryjskich na głębokości 1050 m w Woli Zarczyckiej, 1300 m w Rakszawie i 1600 m w Tryńczy. Na terenie gminy Białobrzegi warstwa ta znajduje się na głębokości 1200-1400 metrów. Bezpośrednio na warstwach prekambryjskich leżą osady trzeciorzędowe. Brak skał paleozoicznych i mezozoicznych świadczy o intensywnych procesach erozyjnych na przełomie kredy i trzeciorzędu. Wiązało się to z ruchami górotwórczymi, które wypiętrzyły Karpaty i obniżyły teren zapadliska. Przez większą część tego okresu zapadlisko wypełnione było morzem, nazywanym pontyjskim, w którym osadzały się piaski i iły. Przez miliony lat przekształciły się w piaskowce i łupki. Pozostałością tego morza są złoża soli w Wieliczce i Bochni, siarki w okolicach Tarnobrzega i Lubaczowa, gipsu w Niecce Nidziańskiej i okolicach Tyczyna, wapieni koło Pińczowa, alabastru w Łopuszce. W wielu miejscach Zapadliska Przedkarpackiego odkryto złoża gazu ziemnego zlokalizowane na głębokości od 260 do 1520 metrów. Najniższy poziom trzeciorzędowy – tzw. warstwy baranowskie – składa się z piaskowców i mułowców. Znajduje się na poziomie od 1000 do 1200 m pod powierzchnią. Wyżej leży seria anhydrytowa – zbudowana z wapieni, margli i łupków. Z tą warstwą związane są wymienione wyżej bogactwa mineralne. Seria anhydrytowa leży 500-1000 m poniżej powierzchni. Górną część trzeciorzędu stanowią przemiennie ułożone iły i piaski – iły krakowieckie. Przekrój gleby po lewej stronie Wisłoka

Powierzchnia warstw tego okresu jest mniej urozmaicona od prekambryjskiej. Różnice wysokości sięgają 50 metrów (od 175 m n.p.m. w dolinie Wisłoka w Białobrzegach do 225 m n.p.m. w Żołyni Górnej). Pokryta jest ona osadami czwartorzędu o zróżnicowanej grubości.

W Rakszawie osiągają 10 m, w Smolarzynach i Białobrzegach od 12 do 15 m, w Żołyni 20 metrów. Największą grubość stwierdzono w Grodzisku Górnym - 55 m. Utwory czwartorzędowe powstawały w ciągu ostatnich dwóch milionów lat. Wiążą się z okresem plejstoceńskim – lodowcowym i holoceńskim – po ustąpieniu lodowca (ostatnie 10 000 lat). Osady czwartorzędu rozpoczynają się serią preglacjalną (przedlodowcową). Składa się ona ze żwirów i piasków różnoziarnistych, przekątnie warstwowanych ze smugami żwirów. Wśród tych ostatnich występują otoczaki tatrzańskich granitów o różnych rozmiarach. Przekrój warstwy świadczy o tym, że są to utwory eoliczne, gromadzone przez wiatr (przekątne warstwowanie), smugi żwirów wskazują na częste zmiany koryt rzecznych. Wyżej znajduje się ił pylasty, warstwowy, piaski pylaste szare związane ze zlodowaceniem krakowskim. Nad iłem leżą piaski warstwowane przekątnie. Struktury te związane są z interglacjałem – okresem ocieplenia między zlodowaceniami krakowskim a środkowopolskim. Powyżej występuje warstwa gliny zwałowej o różnej zawartości materiału ilastego i piaszczystego oraz licznymi otoczakami o zróżnicowanej wielkości. Największe noszą nazwę głazów narzutowych. Warstwa o takim składzie występuje tylko w części wysoczyznowej, w Dolinie Wisłoka tworzą ją piaski pylaste szarordzawe z konkrecjami żelaza i gliny pylaste szare. Jest to pozostałość po wielkim rozlewisku jeziora polodowcowego, jakie powstało, gdy Wisła przebiła się na północ i Pradoliną Warszawską popłynęła na północny-zachód. Górna warstwa o grubości do 1 m to osady holoceńskie. Występują one głównie w dolinach, na wzniesieniach zostały zerodowane. Zbudowane są z piasków, iłów i glin pylastych. W wielu miejscach, w dolnej części tej warstwy znajdują się cienkie przewarstwienia torfu, górną jej część stanowi gleba.

W różnych miejscach gminy, skład, struktura i wzajemne relacje warstw mogą znacznie odbiegać od przedstawionego schematu. Wynika to z różnej intensywności działania czynników akumulacyjnych (osadzających) i denudacyjnych (niszczących). Lokalne zróżnicowanie osadów czwartorzędu dla Korniaktowa i Białobrzegów przedstawiają diagramy umieszczone po części tekstowej.

Od budowy geologicznej zależą także gleby. Zależność ta wynika ze zróżnicowania osadów, które są podłożem tworzącej się gleby. Na terenie gminy podłożem są piaski, gliny i osady organiczne. W dolinie Wisłoka występują mady utworzone z różnorodnych osadów rzecznych na podłożu gliniastym i pylastym. Są to gleby dobre, w klasyfikacji bonitacyjnej zajmują miejsce w klasie II - III. Na większości obszaru gminy przeważają gleby bielicowe. Występują tu w dwóch formach, jako gleby płowe i bielice. Gleby płowe utworzyły się na terasach nadzalewowych, na podłożu gliniastym i gliniasto-piaszczystym, przy udziale lasów liściastych i mieszanych. Są to gleby dość żyzne, zwłaszcza te o dużej zawartości cząstek pyłowych. W klasyfikacji bonitacyjnej lokują się w klasach III-IV. Bielice powstają na podłożu piaszczystym, pokrytym lasem iglastym. Występują na stokach wzniesień. Są glebami zakwaszonymi, o małej zawartości cząstek organicznych, stąd ich mała urodzajność. Zalicza się je do IV-V klasy bonitacyjnej. Niewielkie fragmenty gminy, szczytowe partie wylesionych wydm, zajmują gleby inicjalne, znajdujące się w początkowym stadium rozwoju. Są to tereny umieszczane w klasie VI. Zajmują je najczęściej nowo nasadzone zalesienia lub nieużytki.