Położenie geograficzne

Gmina Białobrzegi ma bardzo specyficzne położenie, które wpływało przez wieki nie tylko na krajobraz, ale także na warunki życia mieszkańców i kulturę ludową. Gmina pod względem geograficznym leży na pograniczu dwóch wielkich krain, między Pogórzem Karpackim a Kotliną Sandomierską. Od południa rozciągają się wzniesienia Pogórza Dynowskiego, wchodzącego w skład pierwszej z tych krain, na północy wznoszą się wzgórza Płaskowyżu Kolbuszowskiego, należącego do drugiej. Wioski tworzące gminę leżą w szerokim na kilka kilometrów, ciągnącym się z zachodu na wschód obniżeniu, rozdzielającym te regiony. Nosi ono nazwę Rynny Podkarpackiej. Jest to typowa dolina rzeczna, jej dnem płynie Wisłok. Powstała w odległej przeszłości a swój początek zawdzięcza innym rzekom. Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu ( ok. 2 milionów lat temu) była to dolina tektoniczna utworzona podczas alpejskich ruchów górotwórczych wypiętrzających między innymi Karpaty. Jej równoleżnikowy przebieg wykorzystały rzeki Dunajec, Wisłoka i Wisłok płynąc w kierunku Morza Czarnego. Otoczaki tatrzańskie występujące w osadach przedlodowcowych potwierdzają udział wód Dunajca w tworzeniu tej doliny.

W okresie starszego zlodowacenia, zwanego południowopolskim lub krakowskim, czyli ok. 485-380 tysięcy lat temu obszar gminy znalazł się w zasięgu lądolodu skandynawskiego. Olbrzymia masa lodu, o grubości dochodzącej do 3 kilometrów, pokryła wówczas Europę środkową i część zachodniej. Nastąpiło ochłodzenie klimatu, w Karpatach tworzyły się lokalne lodowce górskie. U podnóża pokrywy lodowej, z wmarzniętych w lód i niesionych na jego powierzchni piasków i żwirów, tworzyły się moreny zasypujące dolinę. Od 380 do 285 tysięcy lat temu nastąpiło ocieplenie klimatu, lodowce zaczęły topnieć. Wody z lądolodu i lodowców górskich spływały w dolinę i łączyły się w rzekę, którą Franciszek Kotula, etnograf i regionalista, nazwał Pra-Wisłą. Płynąc na wschód (drogę na północ zagradzał jeszcze topniejący lodowiec), przez Bramę Przemyską, wpływała na teren Ukrainy i łącząc się z Dniestrem, uchodziła do Morza Czarnego. Przez tysiąclecia pogłębiała i poszerzała dolinę. Wypłukiwała osady morenowe, kształtując jej krajobraz.

Takie położenie, na pograniczu dwóch krain geograficznych, w miejscu, gdzie w przeszłości stykały się wpływy dwóch różnych czynników kształtujących powierzchnię ziemi (rzeki i lodowca), powoduje duże zróżnicowanie ukształtowania terenu i rozmaitość krajobrazu. Zmienia się on od terenów równinnych, niemal płaskich, w części południowej, przez formy faliste w części północno-zachodniej, aż do pagórkowatych na północnym-wschodzie.

Teren gminy to także pogranicze polityczne. Przez stulecia ścierały się tu wpływy państwowości polskiej, ruskiej, morawskiej i węgierskiej. To one kształtowały burzliwą historię tych ziem, które często zmieniały przynależność państwową. Na przemian wchodziły w skład Polski, księstw ruskich, korony węgierskiej, dopiero od połowy XIV wieku stały się częścią naszego kraju. O tej przeszłości świadczą dzisiaj zachowane wzdłuż Wisłoka grodziska (na rzeszowskim Staromieściu, Pobitnie –dawna ruska Powyrchna) i nazwy (np. Strażów, Stróże, Grodzisko).

Obszar gminy to również pogranicze etniczne. Wisłok przez wieki dzielił ziemie zamieszkane przez ludność polską od terenów Rusi Czerwonej. Granica biegła wzdłuż Wisłoka po jego ujście do Sanu. Wzdłuż tej rzeki docierała do okolic Niska, gdzie skręcała na wschód. Dalej wiodła doliną Bukowej, na północ od Biłgoraja, skąd kierowała się na północny-wschód, w stronę Krasnegostawu i Dorohuska. Tereny leżące na południe i wschód były już ziemiami ruskimi. Od XIV wieku włączano je do Polski. Jeszcze w połowie XIX wieku tak charakteryzowano obszar nad dolnym Wisłokiem: „Rzeka Wisłok stanowi teraz granicę Polaków i Rusinów, wszakże i na lewym jej brzegu znachodzą się osady ruskie. Sam nawet Leżajsk po tej stronie będący ma dotąd cerkiew wschodniego obrządku i ludność tego wyznania, choć ta ni słowa po rusku nie mówi. Co dowodzi, że obrządek wschodni i mowa ruska pierwej i dalej w te strony posuwała się”. Pozostałości „mowy ruskiej” zachowały się do dzisiaj w języku mieszkańców. Dowodzą tego takie chociażby słowa jak: skotnik, ługi, krasy.

Dolina Wisłoka była wreszcie pograniczem etnograficznym między grupami Lasowiaków i Rzeszowiaków. Lasowiacy zamieszkiwali Puszczę Sandomierską na Płaskowyżu Kolbuszowskim. Typowa wieś lasowiacka w okolicy to Rakszawa. Rzeszowiacy natomiast zajmowali tereny Pogórza. We wsiach leżących na terenie dzisiejszej gminy Białobrzegi spotykamy elementy wywodzące się z obu tych grup, uzupełnione jeszcze wpływami przyniesionymi przez osadników wywodzących się z Niemiec, Czech, Węgier.

Takie sąsiedztwo kształtowało kulturę ludową tych ziem. Łączyła ona w sobie różnorodne elementy etniczne i etnograficzne, co wpływało na jej bogactwo.

Położenie geograficzne decyduje także o klimacie regionu. Gmina Białobrzegi, podobnie jak cała Polska, leży w strefie klimatów umiarkowanych. Panujący w tej części Europy klimat określa się jako umiarkowany przejściowy. Charakteryzuje się on dużą zmiennością w zależności od dominujących mas powietrza. Równoleżnikowy układ krain geograficznych ułatwia przemieszczanie się powierza z zachodu na wschód i odwrotnie. W zależności od przewagi cyrkulacji z określonego kierunku, wzrasta udział elementów morskich lub kontynentalnych w pogodzie. Pod względem klimatycznym gmina leży w dzielnicy niżowej rzeszowsko-sandomierskiej. Najczęściej pojawia się tu powietrze polarno-morskie, znad Atlantyku. Zawiera dużą ilość pary wodnej, powoduje spadek temperatury latem a odwilże zimą. W każdej porze roku powoduje wzrost opadów. Drugim w kolejności pod względem kształtowania pogody jest powietrze polarno-kontynentalne. Jest suche, bardzo rzadko przynosi opady (tylko w przypadku bardzo gorącego podłoża i dużego kontrastu termicznego). Latem przynosi słoneczną, upalną pogodę, zimą silne mrozy. Dość rzadko napływają masy powietrza zwrotnikowego o różnym pochodzeniu. Powietrze zwrotnikowo-morskie, wilgotne i ciepłe, pochodzi z rejonu Wyżu Azorskiego. Pojawia się niekiedy na przełomie kwietnia i maja. Powietrze zwrotnikowo-kontynentalne znad południowo-wschodniej Azji w końcu września i w październiku przynosi „złotą polską jesień” Sporadycznie występuje także powietrze znad północnej Afryki – suche i zapylone (na przykład w maju 2000 roku).

Średnia roczna temperatura wynosi około + 8 o C. Jest to średnia wieloletnia, zwykle średnie roczne dość znacznie się od niej różnią ( np. w 1989 roku + 9,2 o C a w 1995 r. tylko + 6,6 o C). Również średnie temperatury najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca w poszczególnych miesiącach różnią się od wieloletnich. Najwyższa temperatura przypada zwykle na lipiec + 18,1 o C, najniższa na styczeń - 4,3 o C. Wartości te dla poszczególnych lat są różne, nie zawsze też najcieplejszym miesiącem jest lipiec a najzimniejszym styczeń. Na przykład w 1988 roku najzimniejszy był listopad ze średnią temperaturą - 1,1o C, w 1962 grudzień - 4,4 o C, w 1969 luty - 9,2 o C. Średnia liczba dni z mrozem poniżej - 10 o C wynosi ok. 25 w ciągu roku, średnia liczba dni z temperaturami powyżej + 20 o C dochodzi do 40. Pierwsze przymrozki pojawiają się od końca września a ostatnie jeszcze na początku maja (w1990 r. nawet 22 maja). Okres zalegania pokrywy śnieżnej wynosi około 80 dni. Obejmuje on miesiące od listopada do kwietnia. W tym czasie dni z zalegającą pokrywą śnieżną przerywane są częstymi odwilżami.

Średnia wartość opadów wynosi około 550 mm. W poszczególnych latach wysokość opadów jest silnie zróżnicowana i waha się od np. 380 mm w 1990 r. do nawet 866 mm w 1966 r. Roczny rozkład opadów charakteryzuje się dużą zmiennością. Najczęściej występują w półroczu letnim, od kwietnia do września. Od maja do sierpnia występują burze, średnio na każdy z tych miesięcy przypada 5-7 dni burzowych. Cechą charakterystyczną klimatu Doliny Wisłoka jest często występująca inwersja termiczna. Spływ chłodnego powietrza z wyżej położonych terenów Pogórza i Kotliny Sandomierskiej obniża temperaturę, powoduje powstawanie tzw. zastoisk mrozowych oraz mgieł. Te ostatnie najczęściej występują od września do listopada, największe nasilenie osiągają w październiku. Średnio w ciągu roku występuje około 50 dni z mgłą. Z ukształtowaniem oraz cyrkulacją powietrza związane są również wiatry. Na terenie gminy najczęściej wieją z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego. Wiatry wschodnie pojawiają się rzadziej, najczęściej od października do marca. Położenie w obniżeniu doliny Wisłoka powoduje większą niż w okolicy liczbę dni bezwietrznych. Cechy potwierdzające specyfikę klimatu na obszarze gminy to także duże różnice temperatury między kolejnymi dniami oraz duże kontrasty między półroczem letnim i zimowym. Ogólnie klimat białobrzeski można określić jako korzystny dla różnorodności przyrodniczej i działalności gospodarczej człowieka.