Pradzieje regionu

Według ustaleń paleoantropologii człowiek pojawił się w Afryce około 2,5 miliona lat temu. Z tego okresu pochodzą odkryte w wąwozie Oldoway na pograniczu Kenii i Tanzanii szczątki kostne zaliczane do ludzkich. Człowiek ten różnił się od współczesnego budową anatomiczną, ale potrafił wytwarzać kamienne narzędzia. Były one dość prymitywne, w postaci ledwo obrobionych otoczaków lub prostych odłupków. Wystarczyło to jednak by ich twórcę określić nazwą Homo habilis – człowiek zręczny. Około 2 milionów lat temu w zapisie kopalnym pojawia się Homo erectus – człowiek wyprostowany. Ten z naszych przodków potrafił już posługiwać się ogniem, jego narzędzia były znacznie udoskonalone. 

Wytwarzał pięściaki o charakterystycznym, łezkowatym kształcie. Pozostawione przez niego zabytki określa się w archeologii nazwą kultury aszelskiej. W ciągu kilkuset tysięcy lat rozprzestrzenił się na całą Afrykę i Azję południowo-wschodnią. W Europie udokumentowany pobyt człowieka pierwotnego sięga 700 tysięcy lat ( Gran Dolina w Hiszpanii). Ludzie ci należeli do formy Homo heidelbergensis – pozostałości ich pobytu znane są głównie z Europy południowej – Hiszpanii, Włoch. W części środkowej kontynentu panowały warunki arktyczne, niesprzyjające bytowaniu grup ludzkich. Z ziem polskich nie ma śladów ich pobytu, jeśli nawet pojawiali się na tym terenie, ewentualne pozostałości tych wizyt zniszczyły kolejne zlodowacenia. 

Przed 220 tysiącami lat na terenie Europy pojawiają się pierwsze stanowiska Homo neanderthalensis – neandertalczyka. Nazwa pochodzi od niemieckiej doliny gdzie po raz pierwszy odkryto ich szczątki. Byli oni ludźmi o krępej budowie, grubych, masywnych kościach, wskazujących na niepospolitą siłę. Takie przystosowania były konieczne do życia w surowych, subarktycznych warunkach. W Polsce nie odkryto dotąd ich szczątków, chociaż obecność tej formy ludzkiej potwierdzają narzędzia znalezione w jaskini Raj pod Kielcami. Zaliczono je do związanej z neandertalczykami kultury mustierskiej. Jeśli zamieszkiwali nawet tylko okresowo ziemie polskie, z pewnością odwiedzali też dolinę Wisłoka, która leżała na szlaku migracyjnym wielu gatunków zwierząt. 

Około 40 tysięcy lat temu do Europy docierają kromaniończycy - ludzie o współczesnym typie anatomicznym i rozwiniętej kulturze. Ich stanowiska po raz pierwszy odkryto we francuskiej grocie Cro-Magnon. Byli oni twórcami słynnych malowideł w jaskiniach Altamiry i Lascaux. Wytwarzali też doskonalsze narzędzia. Sposób ich wytwarzania jest podstawą wyróżniania poszczególnych kultur archeologicznych.

Na ziemiach polski południowo-wschodniej pierwsze ślady pobytu ludzi pochodzą sprzed około 12-10 tysięcy lat. W naszym regionie znaleziono je w Rzeszowie, Trzcianie. Zaliczane są do kultury świderskiej. Ludność ta zajmowała się głównie polowaniem na renifery. Ich życie związane z cyklicznymi wędrówkami tych zwierząt, wymagało dużej ruchliwości toteż obozowiska są niewielkie. Zazwyczaj składały się z kilku prostokątnych szałasów z żerdzi pokrytych skórą. Narzędzia wykonywane z kamienia, kości i rogu są już zaawansowane, ich krawędzie są dokładnie obrobione (retuszowane). W archeologii i antropologii ten okres – od powstania człowieka do około 10 tysięcy lat temu nazywa się paleolitem. 

Następny okres - mezolit - nie przynosi zasadniczych zmian w zasiedleniu obszaru gminy, brak też liczniejszych zabytków z tego czasu. Na podstawie analogii z Kotliną Sandomierską, gdzie są one częstsze możemy wywnioskować o warunkach życia ludności mezolitycznej. Wśród zajęć dominuje łowiectwo i zbieractwo oraz rybołówstwo. Obozowiska, podobnie jak w okresie poprzednim występowały na wydmowych wzniesieniach. Charakterystyczną cechą mezolitu jest wytwarzanie bardzo małych, zgeometryzowanych narzędzi. 

Neolit, zwany także młodszą epoką kamienia, rozpoczął się na ziemiach południowo - wschodniej Polski około 5,5 tysięcy lat temu. Nowa epoka przyniosła zasadnicze zmiany w trybie życia ludzi. Obok mezolitycznych grup zbieracko - łowieckich pojawiają się ludy zajmujące się rolnictwem. Drugim, obok rolnictwa, ich osiągnięciem było wytwarzanie ceramiki. Związane z nimi zabytki określa się nazwą kultury ceramiki wstęgowej rytej - od sposobu zdobienia glinianych naczyń. Zajmowali zwykle obszary o glebach żyznych, lessowych, położone w dolinach rzecznych. Stanowiska tej kultury są dość licznie reprezentowane m. in. w Rzeszowie, Łańcucie, Czarnej, Boguchwale. Z tego okresu pochodzą też sporadyczne stanowiska kultury pucharów lejkowatych, związanej z ludnością mezolityczną, prowadzącą dawny, wędrowny tryb życia. 

Przełom neolitu i epoki brązu, przypadający na lata 2000-1800 p.n.e. przyniósł zasadnicze zmiany w składzie ludności na ziemiach polskich. Pojawiła się kultura ceramiki sznurowej. Jej przedstawiciele zdobili naczynia ornamentacją z odciskanych sznurów, zajmowali się gospodarką pasterską, wytwarzali też toporki o nowych formach. Osadnictwo tego okresu jest słabo rozpoznane, skąpe są też związane z nim zabytki, co spowodowane jest trybem życia twórców tej kultury. 

Okres brązu ( ok. 1800-550 p.n.e.) przyniósł kolejne zmiany w warunkach życia. Do produkcji narzędzi coraz powszechniej używa się brązu - stopu miedzi i cyny. Ich wytwarzanie i stosowanie wpłynęło nie tylko na gospodarkę, ale i na życie duchowe ludności. W religii dominującą rolę odgrywa ogień wiązany z bóstwami słonecznym, traktowany jako siła niszcząca a jednocześnie odradzająca. Stąd powszechny w tym okresie zwyczaj palenia zwłok. Główne stanowiska tego okresu, określane jako grupa trzciniecka kultury łużyckiej, to cmentarzyska popielnicowe, znane z Rzeszowa, Zwięczycy, Siedlisk. Wczesna epoka żelaza przynosi znaczny rozwój ziem nad środkowym Wisłokiem. Liczne osady, niestety tylko częściowo zbadane, potwierdzają intensywny rozwój osadnictwa. Ludność zajmowała się uprawą roli i hodowlą, wierzenia przypominały poprzednią epokę. Okres ten to także czasy penetracji naszych ziem przez Scytów i Celtów. To ci ostatni upowszechnili stosowanie żelaza. 

Początek naszej ery, do V wieku, to okres wpływów rzymskich. Wpływy te przejawiały się głównie w postaci kontaktów handlowych, polityczne oddziaływanie Imperium Romanum na naszych terenach było niewielkie. Przez teren polski przebiegają liczne drogi handlowe, pojawiają się importowane z Rzymu towary monety. Wywożono głównie bursztyn, futra, skóry i zapewne niewolników. Czasy te wiążą się z kulturą przeworską. Ludność ta osiągnęła wysoki poziom hutnictwa i obróbki metali, udoskonaliła też rolnictwo. Osady zakładano na glebach żyznych, w pobliżu rzek ułatwiających komunikację i miejsc występowania rudy darniowej. W okolicy osady i cmentarzyska tej kultury odkryto m. in. w Rzeszowie, Gaci, Grodzisku, Budach Łańcuckich. Kultura przeworska była jedną z grup wykształconych z kultury łużyckiej, łączonej z Prasłowianami.

Na terenie gminy zabytki i stanowiska archeologiczne są liczne. Obejmują zarówno pojedyncze znaleziska jak i zespoły osadnicze oraz cmentarzyska. Systematycznymi badaniami wykopaliskowymi objęto jednak tylko ich niewielką część, co uniemożliwia odtworzenie pełnego obrazu osadnictwa tych ziem. 

W Białobrzegach jest kilkanaście stanowisk, głównie w lewobrzeżnej części. Najbardziej znane to stanowisko nr 1. Zlokalizowane w przysiółku "Podemłynie", odkryte w roku 1960, w latach 1982 - 1984 było obiektem badań wykopaliskowych. Jest to stanowisko wielokulturowe. Obejmuje, w kolejnych warstwach, obozowisko schyłkowopaleolityczne, obozowisko mezolityczne, osiedle grupy tarnobrzeskiej z epoki żelaza i osiedle z okresu wpływów rzymskich. Podczas wykopalisk odkryto kilkadziesiąt obiektów nieruchomych, w postaci jam ziemnych o innym zabarwieniu gruntu. Z ich zarysów można odtworzyć jeden budynek o wymiarach 2,4 na 2,7 m, paleniska i jamy zasobowe, w których gromadzono zapasy ziarna. Znaleziona ceramika pozwala łączyć tą warstwę z grupą tarnobrzeską kultury łużyckiej. Z innych zabytków wymienić należy mezolityczne narzędzia krzemienne oraz gliniane figurki ornitomorficzne – w kształcie ptaków. Znaleziono ich tu 7 sztuk, podobne spotyka się tylko w zachodniej strefie kultury łużyckiej. 
Stanowisko nr 5 znajduje się około 1,2 kilometra na północny – wschód od poprzedniego. Zostało odkryte w 1982 roku. Zawiera zabytki kultury pucharów lejkowatych, wiązanej z ludnością zbieracko - łowiecką. Są to głównie wyroby z krzemienia i niewielka ilość ceramiki. Obiekty tej kultury są przemieszane z materiałem grupy tarnobrzeskiej – ceramiką, glinianymi przęślikami. Na stanowisku tym odkryto także zabytki średniowieczne, datowane na XII-XIII wiek. 

W Korniaktowie Północnym jest kilka stanowisk. Najlepiej zbadane, oznaczone nr 4 odkryto w 1984 roku. Położone jest w południowo-zachodniej części wsi, na nadzalewowej terasie Wisłoka. Badania wykopaliskowe pozwoliły zidentyfikować je jako osiedle kultury Przeworskiem. Odkryto w nim 13 obiektów wziemnych i liczne fragmenty ceramiki. Obiekty wziemne to w większości niewielkie, owalne zagłębienia o wymiarach 1-3,5 na 1,5-2,7 m. Największe pełniły zapewne funkcję mieszkalną – były półziemiankami o konstrukcji drewnianej, na co wskazują doły posłupowe. Mniejsze były z pewnością jamami zasobowymi. Z zabytków ruchomych odkopano m.in. fragment żelaznego noża, fragmenty szkieł oraz liczne ułamki ceramiki. 

Najbardziej znanym stanowiskiem archeologicznym z Bud Łańcuckich jest cmentarzysko z okresu rzymskiego ( IV wiek n.e.). Położone na polu rodziny Matuszków, zostało odkryte w 1922 roku. Podczas wykopalisk znaleziono urny, tarcze i złamane miecze. Zabytki te trafiły do muzeum w Przemyślu. Prace wykopaliskowe kontynuowane w latach 70-tych XX wieku przyniosły dalsze znaleziska w postaci ceramicznych urn i ich fragmentów.